خبرگزاری مهر ـ گروه فرهنگ - با توجه به همه‌گیر شدن اسباب‌بازی‌های خارجی در ایران به بررسی این موضوع و عواملی که در مسیر صنعت اسباب‌بازی تاثیرگذار است؛ عواملی همچون مسائل اقتصادی، اداری، ساختارهای موجود در واردات و صادرات، مسائل صنفی تولیدکنندگان، خلاقیت‌های هنری و فرهنگی، سواد و مشورت‌گیری عوامل تولید اسباب‌بازی با صاحبان فکر و فرهنگ، جامعه‌شناسان، روانشناسان، کارشناسان تربیت و همچنین وجود یا فقدان اتاق‌های فکر تخصصی! پرداخته‌ایم. «محسن رجبی» تولیدکننده اسباب‌بازی و عضو هیئت مدیره انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی و «حامد تاملی» طراح اسباب‌بازی در میزگرد خبرگزاری مهر وجوه‌های موجود در صنعت اسباب‌بازی را تحلیل و بررسی کرده‌اند.
زمانی‌که از صنعت حرف می‌زنیم منظورمان یک ساختار و چرخه‌ای منسجم است که شامل ساماندهی تولید، توزیع، ترویج، فروش و بازار و... می‌شود. در این معنا آیا تولید و عرضه اسباب‌بازی در کشور ما به یک «صنعت» و «تجارت» منسجم و سازماندهی، تبدیل شده است یا هنوز با آن موقعیت فاصله داریم؟
محسن رجبی: در درجه اول تشکر می‌کنم که خبرگزاری مهر به بحث صنعت اسباب‌بازی بسیار اهمیت می‌دهد و باعث خوشحالی است که خبر و رویدادهای این حوزه را به خوبی رصد و پیگیری می‌کنید. هر چه‌قدر رسانه‌ها بتوانند به صنعت اسباب‌بازی کمک کنند، تا مسئولان دولتی هم توجهاتشان به این حوزه جلب شود، قطعا گام‌های موثر و خوبی در این راه برمی‌داریم.
در مورد اینکه می‌گویید صنعت اسباب‌بازی داریم یا خیر! من به صورت قطعی به شما می‌گویم که در کشور ما صنعت اسباب‌بازی وجود دارد، اگر شش یا هفت سال گذشته می‌گفتیم که صنعت اسباب‌بازی نداریم قابل قبول بود اما در سال‌های اخیر تولید اسباب‌بازی وضعیت خوبی پیدا کرده است. باید این نکته را درنظر بگیریم که از مهم‌ترین زنجیره صنعتی شدن یک مقوله تولید مداوم آن در همان کشور است.
به خاطر شرایط به وجود آمده در حوزه اقتصاد، اتفاقات زیادی دست به دست هم دادند تا تولید اسباب‌بازی در چند سال گذشته وضعیت بهتری پیدا کند، زمانی که تولید زیاد می‌شود سیستم فروش و توزیع هم در کنار آن مبحث به‌وجود می‌آید که اگر وجود نداشته باشد تولیدکنندگان به این سمت سوق پیدا می‌کنند تا محصولاتشان را به فروش برسانند. زمانی‌که محصول وارد شبکه توزیع و فروش می‌شود خودبه‌خود مصرف کننده برای آن محصول پیدا می‌شود.
بالای ۸۵ درصد سهم بازار اسباب‌بازی ایران دست محصولات خارجی است، فروشگاه‌هایی زنجیره‌ای ایرانی و مغازه‌هایی که عمدتا در بالای شهر هستند چاره‌ای جز این ندارند که محصولات خارجی بیاورند.
با این توصیفات، به اعتقاد من صنعت اسباب‌بازی وجود دارد اما نسبت به صنایع دیگر خیلی کوچک است زیرا عمر صنعت اسباب‌بازی کم است و به نوعی صنعت نوپا و جدیدی است. البته اگر بخواهیم صنعت اسباب‌بازی را بعد از انقلاب بررسی کنیم تا دهه ۸۰ اسباب‌بازی وجود نداشت و واردات آن هم ممنوع بود. با توجه به بحران‌های اقتصادی، اسباب‌بازی در سبد خانوارها جایگاه خوبی نداشته است. سهم تولیدات داخلی به دلایل ممنوع بودن واردات اسباب بازی تا سال ۸۲، بسیار کم بوده، به همین خاطر تولیدکنندگان نتوانستند کار خیلی جدی انجام دهند. بعد از اینکه از سال ۸۳ واردات آزاد شد سرعت رشد واردکنندگان و ایجاد شبکه مویرگی پخش در کشور خیلی نسبت به تولیدکننده‌ها بیشتر شد. برخی تولیدکننده‌های اسباب‌بازی اواخر دهه هفتاد رشد خوبی داشتند و برخی هم در دهه هشتاد.
اما اگر به پیشرفت اسباب‌بازی در سال ۹۰ نگاهی بکنیم قطعا تولید اسباب‌بازی با رشد خوبی مواجه بوده است و با توجه به نوسانات ارزی و اینکه سهم زیادی از بازار اسباب‌بازی در دست محصولات خارجی بوده، در حال حاضر طبق آمارهایی که وجود دارد، نزدیک به دو ماه است واردات اسباب‌بازی به صفر رسیده است و در چند ماه آینده با کمبود اسباب‌بازی در کشور مواجه خواهیم بود.
اما در بیشتر مغازه‌های زنجیره‌ای عنوان برند ایرانی را به یدک می‌کشند، کاملا محصولات خارجی را می‌بینیم!
محسن رجبی: ببینید واردات اسباب‌بازی تا ۳ ماه گذشته وجود داشته است اما در این ۲ ماه اخیر به خاطر رشد نرخ ارزی واردات به صرفه نیست و هیچ محصولی وارد نشده است و اینکه به لحاظ سیستم‌های مالی و بانکی دیگر واردکنندگان نمی‌توانند محصولات و کالای اسباب‌بازی وارد کنند. اگر در مغازه‌ای هم اسباب‌بازی می‌بینیم در انبارهای واردکننده‌ها بوده که به سمت صفر شدن می‌رود.
البته بالای ۸۵ درصد سهم بازار اسباب‌بازی ایران دست محصولات خارجی است، فروشگاه‌هایی زنجیره‌ای ایرانی و مغازه‌هایی که عمدتا در بالای شهر هستند چاره‌ای جز این ندارند که محصولات خارجی بیاورند. زیرا قابلیت و توانایی تولید برخی از اسباب‌بازی خارجی در ایران وجود ندارد و اگر وارد کردن اسباب‌بازی ممنوع باشد من به عنوان تولیدکننده خوشحال نمی‌شوم، زیرا اتفاقاتی در بازار رخ خواهد داد که به ضرر تولیدکننده است. البته فروشندگان هم مقصر نیستند زیرا تولیدکننده‌ها نتوانستند بازار را با کالاهای داخلی پوشش دهند و آنان هم مجبور هستند به سمت محصولات خارجی بروند.
اما در آینده امیدواریم بازار به سمتی برود که سهم تولیدکنندگان داخلی از ۱۵ درصد به ۲۵ درصد ارتقا پیدا کند، این خبر خوبی برای بازار اسباب‌بازی خواهد بود و در حال حاضر فروشگاه‌های بزرگ محصولات خارجی به سمت تولیدکنندگان داخلی آمدند.
اگر صنایع اسباب‌بازی در آن معنای منسجم به صنعت تبدیل شده است، چه موانعی باعث شده است که شاهد شرایط مطلوب تاثیرگذاری بر بازار و مخاطبان را از تولیدکنندگان اساب‌بازی در داخل کشور شاهد نباشیم؟
حامد تاملی: اگر بحث صنعت را بخواهیم درنظربگیریم در وهله اول «ایده و طراحی» را داریم، وهله دوم «تولید»، وهله سوم «توزیع» و در وهله چهارم «ترویج». اگر در جایی بحث می‌شود که صنعت اسباب‌بازی نداریم یا در این زنجیره نقصان‌های وجود دارد که البته در خیلی از صنایع هم این اتفاق می‌افتد، در نتیجه این اطلاقی که برای اسباب‌بازی وجود دارد که صنعت نیست برای این است که قسمت‌هایی از این زنجیره دچار نقصان‌های جدی است که تا به امروز خیلی از آن مرتفع شده و به سمت پیشرفت حرکت کرده است.
در حال حاضر، در بحث «ایده و طراحی» ضعف خیلی جدی داریم که البته سالیان سال است در صنعت اسباب‌بازی پروسه طراحی و تولید بر اساس «کپی‌برداری و نمونه‌برداری» شکل گرفته است. اگر بخواهیم ادعا کنیم که قرار است روزی به صنعت بزرگی در حوزه اسباب‌بازی برسیم باید پروسه‌ای معکوس را در پیش بگیریم و تقریبا به سمت تولید و طراحی داخلی و اصیل خودمان را داشته باشیم و کپی‌کاری را کاملا حذف کنیم، البته به اعتقاد من روندی را که در پیش گرفتیم به این سمت هم هست.
البته باید ببینیم تا چه اندازه در سبد کالای خانوار ما اسباب‌بازی جای دارد؟ ما همان پروسه‌ای که برای کتاب داریم درمورد اسباب‌بازی هم ایجاد شده است یا خیر! مسئولان تا چه اندازه به این مسئله به صورت دغدغه‌مند نگاه می‌کنند. اگر بخواهیم این زنجیره صنعت اسباب‌بازی را به طور دقیق ببینیم با توجه به برخی محدودیت‌های فناورانه‌ای که داریم، به خاطر رقابتی که با محصولات خارجی داریم تا حدی رشد کرده و به مرور زمان پیشرفت می‌کند.
البته حوزه اسباب‌بازی در بحث «طراحی» بسیار ضعیف عمل کرده است وبرخی از کارشناسان و منتقدان می‌گویند که در در حوزه اسباب‌بازی «طراحی» به معنای واقعی کلمه نداریم و بیشتر تقلید آثار غربی و به نوعی نمونه‌برداری طراحی آنان است! پیشرفتی که از آن نام می‌برید، چیست؟
حامد تاملی: در حوزه طراحی اسباب‌بازی نیاز به آموزش داریم، یعنی در پروسه آموزشی طراحی اسباب‌بازی هیچ مکانیزم و سازوکاری نداریم نه رشته‌ای در این زمینه وجود دارد و نه دوره‌ای تخصصی مطلوب. همچنین در وهله بعدی باید بررسی کنیم آیا بین طراح و تولیدکننده ارتباط خوبی برقرار شده است یا خیر! که باز می‌بینیم این فضا عقیم مانده است، از این جهت ممکن است طراحی خوبی وجود داشته اما تولیدکننده حاضر به ریسک کردن نبوده و آن طرح را کنار گذاشته است و به سمت طراحی خارجی رفته تا آن طراحی را نمونه‌برداری کند و سود تولید اسباب‌بازی را از دست ندهد.
محسن رجبی: من به جرئت می‌گویم که بالای ۸۰درصد تولیدات موادغذایی در ایران کپی از محصولات خارجی است ما در بخش طراحی و ایده‌پردازی موادغذایی هم با این مشکل مواجه هستیم، در زمینه پلاستیک و لوازم خانگی کپی صدرصد محصولات خارجی است، پس اگر به دلیل نبود طراحی در حوزه اسباب‌بازی منکر داشتن صنعت در این حوزه باشیم باید در تمام صنایع هم این امر را انکار کنیم و بگوییم که در حوزه‌های دیگر هم به دلیل وجود کپی‌کاری، صنعتی وجود ندارد.
یکی از مهم‌ترین اجحافی که به حوزه اسباب‌بازی شده در این است که مسئولان دولتی اعتقادی به محصولات اسباب‌بازی ندارند و هر زمان که در مورد اسباب‌بازی صحبت می‌کنند انگار راجع به محصولی بی‌ارزش که گویی نیازش در جامعه احساس نمی‌شود، صحبت می‌کنند. متاسفانه شاهد بی‌حمایتی در حوزه اسباب‌بازی هستیم و به دلیل جدی نگرفتن آن، حمایت‌ها بسیار ضعیف هستند.
اما می‌بینیم کسانی هستند که به صورت مستقل در خانه یا کارگاه بسیار کوچکشان عروسک و اسباب‌بازی‌های متنوع دست‌ساز طراحی و تولید می‌کنند اما به دلیل محدودیت امکانات نتوانستند محصولاتشان را به تولید انبوه برسانند یا به شکل صنعتی با ارگان‌های مرتبط تعامل داشته باشند، چرا تولیدکنندگان به این سمت نرفته‌اند که برای طراحی اسباب‌بازی و عروسک‌ها با این افراد فعالیت داشته باشند مثلا در زمینه عروسک، عروسک‌سازان مستقل متعددی هستند که در زمینه عروسک‌های اقوام فعالیت‌های خوب و محصولات با کیفیتی دارند که نمی‌توانند به تولید انبوه برسانند، در حالیکه تولیدکننده اسباب‌بازی می‌تواند طرح عروسک را بگیرد و به تولید انبوه برساند! به اعتقاد شما این مسئله قابل اجرا هست و شما با پیش‌فرض من موافق هستید؟
محسن رجبی: عروسک و کالاهایی که درحوزه اسباب‌بازی به صورت محدود در خانه انجام می‌شود و در شش‌ماه گذشته می‌بینیم که زنان در این حوزه ورود خوبی داشتند و البته خیلی باسلیقه این کار را انجام می‌دهند موقعیت‌های خوبی را در زمینه عروسک‌سازی ایجاد کردند، ما شرکت لگو هم که می‌بینیم بیش از ۸۰ سال سابقه دارند، در ۳۰ سال اول خیلی رشد بالایی نداشته است. از یکسری قطعات چوبی به صورت کاملا محلی شروع کرده و بارها بارها هم شکست خورده است. این روند طبیعی برای هر صنعتی است زمانی تولیدکنندگان بزرگ عروسک در ابتدا به صورت کارگاه‌های خیلی کوچک بودند که در فرآیندی رشد کردند و به جایگاه مقبولی رسیدند. مسلما با نوپا بودن صنعت اسباب‌بازی در ایران باید مطابق سنی که دارد از این صنعت انتظار داشته باشیم، قطعا این حرکت‌هایی که در خانه‌ها و کارگاه‌های کوچک انجام می‌شود و زنان در حوزه عروسک‌سازی ورود کردند مطمئن هستم به سمت می‌رویم که تیراژ این عروسک‌های خانگی بیشتر خواهد شد البته با توجه به اتفاقاتی که در حوزه ارز رخ خواهد داد زیرا سال‌های سال است که تولیدکنندگان داخلی منتظر این فرصت بودند که واردات اسباب‌بازی کمتر شود تا فضایی برایشان ایجاد شود و نیاز محصولات‌اش از سوی مخاطب احساس شود. زمانی تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران نمی‌توانستند حتی در داخل محصولات خودشان را بفروشند و تمام توجهات بازار بر روی محصولات خارجی و وارداتی بود، اما الان به سمت محصولات ایرانی سوق پیدا کردند و فروشگاه‌داران بزرگ اسباب‌بازی به سمت محصولات با کیفیت خانگی روی آوردند و اگر این حرکت نزدیک یک یا دو سال ادامه پیدا کند گردش مالی که به سمت آن کارگاه کوچک یا تولیدکننده تک محصولی و نوپا می‌رود، باعث رشد خوبی در این زمینه خواهد شد.
هر چقدر که ما در ۱۰ سال گذشته درباره صنعت اسباب‌بازی صحبت کردیم در این ۶ماه بیشتر و با انگیزه‌های بیشتری صحبت کردیم. رویدادهایی که در این حوزه ایجاد شده کم‌نظیر بود و پیش‌بینی من این است که در آینده برندهای اسباب‌بازی در ایران خواهیم داشت که قابل رقابت هستند و مردم هم آن برندها را خواهند شناخت وبه نوعی با رشد اسباب‌بازی مواجه خواهیم شد.
ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی تا چه اندازه می‌توانند حمایت تولیدکننده‌ها و طراحان اسباب‌بازی و دیگر کسانی که در این چرخه تولید اسباب‌بازی فعال هستند را داشته باشد؟ آیا توانسته‌اند حمایت‌های مثمرثمری داشته باشند؟
محسن رجبی: در مورد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اگر بخواهم توضیح بدهم رویکرد کانون در دوره‌ای به سمت تولید اسباب‌بازی بود که بنا به دلایلی مدیران گذشته کانون نتوانستند آن اهدافی را که به دنبالشان بودند، برسند. مدیران جدید کانون رویکرد تولیدی ندارند که از نظر من این رویکرد درستی است، کانون نباید وارد تولید اسباب‌بازی و عروسک شود، کانون باید از صنعت اسباب‌بازی و تولیدکنندگان این حوزه حمایت کند همچنین پتانسیل خوبی در حوزه فروشگاه‌هایش دارد اگر کانون فروشگاه‌هایی را که دارد زنده و فعال کند به نظر من بزرگترین خدمت را به تولیدکنندگان و صنف اسباب‌بازی خواهد کرد. زمانی‌که تولیدکننده‌ها، اسباب‌بازی تولید می‌کنند یکی از شبکه‌های پخش‌اش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان باشد، قطعا تولید اسباب‌بازی رونق پیدا خواهد کرد، زیرا این فروشگاه‌ها در بهترین مناطق شهر قرار دارند. البته رویکرد مدیران جدید کانون حمایتی است. به اعتقاد من مسیری را که کانون در ۶یا۷ماه گذشته طی کرده، مسیر خیلی خوبی است که اگر همین روند ادامه پیدا کند در سال آینده شاهد اتفاقات خوبی در کانون خواهیم بود. زیرا کانون مذاکراتی را انجام داده تا بتواند از تولیدکنندگان حمایت‌های زیادی داشته باشد بخشی از این تولیدکنندگان همان زنانی هستند که اگر کارشان را جدی بگیرند می‌توانند حمایت‌های کانون را هم داشته باشند.
با توجه به اینکه سدی جلوی واردات را گرفته و فضایی در پشت این سد برای تولیدکنندگان داخلی ایجاد شده است امیدواریم از این موقعیت به‌خوبی استفاده کنند که اگر واردات انجام شد، جان دوباره گرفته باشند و سهم‌شان را در بازار حفظ کنند.
اگر تولیدکننده و طراح کارش را به درستی انجام دهد سیستم فروش و توزیع را قطعا به سمت خودش سوق خواهد داد. پس اگر تولیداتمان را بدون نقص انجام دهیم، سیستم بازار را به دست بگیریم حمایت‌ها را خواهیم داشت.
در هر صنعتی نقش اصناف مختلف که با آن صنعت مرتبط هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. اصناف متفاوت صنایع اسباب‌بازی در کشور ما چه وضعیتی دارند؟ وضعیت حقوق و تکالیف‌شان در دل این زنجیره چگونه تعیین می‌شود و تا چه حد توانسته‌اند در پیشبرد این حوزه به انسجام و بازدهی لازم رسیده‌اند؟
محسن رجبی: شرایط خاصی که در حوزه اسباب‌بازی وجود دارد، این است که اتحادیه مستقل خودش را ندارد، فکر می‌کنم وجود اتحادیه باعث می‌شود که ما به سمتی برویم تا یکسری از فعالیت‌های صنفی را پیگیری کنیم. خوشبختانه اواخر سال ۹۶ انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی شکل گرفت که این اتفاق یک گام به جلو برداشتن است. با همین حرکت می‌توانیم انجمن طراحان، توزیع‌کنندگان و ... را تشکیل دهیم تا در ادامه با تشکل‌های مستقل و پایدار به سمت اتحادیه مختص اسباب‌بازی برویم. در حال حاضر در بعضی از شهرستان‌های اطراف تهران همانند ورامین، پیشوا و... اسباب‌بازی زیرنظر اتحادیه‌های غیرمرتبط «اتحادیه پلاستیک، خرازی‌ها، لوازم خانگی و...» است و این به خاطر اهمیت قائل نشدن به این حوزه است. البته شاهد این قضیه هم هستیم که سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی به سمت این صنعت آمده‌اند و حمایت‌هایی هم داشتند. اگراین اتفاق‌ها افزایش پیدا کند و گردش مالی اسباب‌بازی به سمت محصولات و تولیدات داخلی برود تمام پروسه اسباب‌بازی شکل می‌گیرد.
با توجه به اینکه سدی جلوی واردات را گرفته و فضایی در پشت این سد برای تولیدکنندگان داخلی ایجاد شده است امیدواریم از این موقعیت به‌خوبی استفاده کنند که اگر واردات انجام شد، جان دوباره گرفته باشند و سهم‌شان را در بازار حفظ کنند. ما نیاز داریم فعالیت‌های صنفی را داشته باشیم تا بتوانیم صنعت اسباب‌بازی را هر چه بهتر رشد دهیم.
