اعتیاد (addiction) در فرهنگ مدرن ویژگی‌های خاصی دارد. اعتیاد، رذیله‌ای اخلاقی تلقی شده و رویگردانی مردم از معتاد را به همراه دارد. اعتیاد انسانیت انسان را می‌ستاند و به اختلال و انهدام شخصیت می‌انجامد. درعین‌حال روشنگری نسبت به اعتیاد و معتاد می‌تواند بیش از برانگیختن احساسات و همدلی تراژیک، با تلقی آن به‌منزله تهدیدی اصلاح‌پذیر توأم شود.

 اعتیاد موضوع تحلیل‌های بدبینانه و خوش‌بینانه مختلف در جهان قرار گرفته و دستمایه بسیاری از فیلم‌های سینمایی، مستند و امثال آن شده است که بسته به ایدئولوژی حاکم بر جامعه، برخی اشک می‌گیرند و بعضی درصدد آگاهی‌بخشی به جامعه در مواجهه با این معضل هستند. این تبلیغات گاه اعتیاد را راهی بی‌بازگشت به سوی تباهی و مرگ نشان می‌دهد و زمانی نوید فرصت‌های بازپروری را با به‌رخ‌کشیدن افراد سالم نسبت به معتادان تحقیرشده برجسته و مهیا می‌کند.

دانش علمی اهمیت اعتیاد را به‌منزله معضلی اجتماعی از طریق آمارهای مربوط به اعتیاد به رخ کشیده و بازتاب می‌دهد. این آمارها هم دربرگیرنده تعداد معتادان و خسارات وارده از راه اعتیاد به جامعه بوده و هم از تأثیر مساعدت‌های ترمیمی به معتادان و بازگرداندن‌ آنها به دامان جامعه حکایت دارد. از این منظر، اعتیاد نه بزه، جرم و گناه که نوعی بیماری (disease) به شمار می‌آید که هم سرایت می‌پذیرد و هم امکان درمان دارد. این بیماری هم از نظر علم پزشکی و هم از نظر علم جامعه‌شناسی (شناختی)، درخور اعتناست و می‌توان آن را تعریف کرد.

بنا بر اعلام مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر، وضعیت مصرف مواد مخدر کشور با توجه به دو‌میلیون‌و ۸۰۸‌ هزار نفر مصرف‌کننده مستمر مواد و با عنایت به آمار ارائه‌شده ذیل که از سوی ایشان اعلام شده است، مطلوب نیست:  

- میزان شیوع مصرف مواد در دانش‌آموزان متوسطه دوم کشور 2.1 درصد است.

- میانگین شیوع مصرف مواد میان کارگران کشور 22.3 درصد است.

- 0.6 درصد از جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال زنان، معادل ۱۵۶‌هزار نفر از زنان کشور، به مصرف مواد گرایش دارند.

- از هر ۱۰ نفر مصرف‌کننده مواد مخدر، یک نفر زن است و گرایش دختران و زنان به مصرف مواد مخدر در حال افزایش است.

- میزان تمایل به مصرف مواد بین جمعیت ۱۵ تا ۶۴ کشور حدود 16.81 درصد است.

- تریاک با 8/66 درصد، ماری‌جوانا و مشتقات آن شامل ماری‌گل، گراس و علف با  9/11 درصد، کراک افغانی و هروئین 6/10 و شیشه 1/8 درصد، نحوه شیوع مصرف مواد مخدر در میان دو‌میلیون‌و 808 ‌هزار نفر مصرف‌کننده مستمر مواد مخدر در کشور است که با توجه به این آمار، مصرف تریاک همچنان در صدر مواد مخدر بوده و مصرف شیشه افت درخور ‌توجهی داشته است (نشست خبری پرویز افشار، معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر، آرمان: شنبه سوم تیر 1396- شماره 3351).

- 600 نوع مواد مخدر صنعتی در کشور تولید می‌شود.

آمار ارائه‌شده از زبان مسئولان مرتبط با امر اعتیاد در سطح کلان نگران‌کننده و موجب تأسف و تأثر است. با آمار ارائه‌شده این س‍ؤال به ذهن خطور می‌کند که چرا ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور به‌عنوان اصلی‌ترین متولی در این امر، نگاه و عزم جدی برای این آسیب جدی اجتماعی نداشته است؟! و چرا نتوانسته است براساس بند ۵۷ سیاست‌های کلی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری در برنامه ششم توسعه، تا پایان برنامه هر سال پنج درصد میزان اعتیاد و سوءمصرف مواد مخدر را (که در مجموع 25 درصد می‌شود) کاهش دهد؟

ستاد باید صادقانه، صریح و شفاف بپذیرد در سیاست‌های راهبردی و استراتژی‌هایش موفق عمل کرده و قادر به کنترل میزان تقاضا و کاهش آن نبوده است. مفهوم دیگر این بیان آن است که سیاست‌های پیشگیرانه وضع‌شده یا مناسب نبوده‌اند یا عملیاتی و اجرائی نشده‌اند که در هر دو زمینه ستاد و دستگاه‌های ذی‌ربط باید پاسخ‌گو باشند و بدانند اولا اتخاذ راهکارهای پیشگیرانه در مقابله با تهدید و آسیب‌های ناشی از مواد مخدر یک ضرورت است و ثانیا ورود کارشناسانه و محققانه دستگاه‌های متولی برای تحقق امر مذکور، بیش از هر زمان احساس می‌شود و قابل ادراک است.

البته سردار مؤیدی؛ قائم‌مقام دبیر کل ستاد مبارزه با مواد مخدر در نشست خبری سه‌شنبه 10 مرداد 1396 ضمن تشریح اوضاع مواد مخدر و اعتیاد در ایران در سال 1396، انتقادهای مطرح‌شده درباره ستاد را رد کرده و قابل‌قبول نمی‌داند و در این زمینه گفته است: «ستاد مبارزه با مواد مخدر یک مجموعه اجرائی نیست، بلکه نزدیک به 20 دستگاه در این حوزه فعالیت می‌کنند. کسانی که ادعا می‌کنند عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر قابل قبول نیست، ادعای آنها درست نیست، زیرا اعتیاد فرایندی است که اگر در آن کم‌کاری شود، همه اعضا کم‌کاری کرده‌اند و امیدواریم به عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر منصفانه و واقع‌بینانه نگاه شود و به تلاش‌هایی که در این چهار سال در حوزه مقابله مبارزه و پیشگیری صورت گرفته و آمارهایی که دراین‌باره منتشر می‌شود، توجه کنند، زیرا انصاف از ویژگی‌های مؤمن است؛ البته ما از انتقادهای سازنده نیز استقبال می‌کنیم».

منتقدان با استناد به بودجه ۴۵۰‌ میلیارد تومانی در اختیار ستاد (250‌میلیارد تومان بودجه دولت، 120میلیارد تومان بودجه ناشی از درآمد‌های قاچاق و افزایش جریمه‌ها و ۷۵‌ میلیارد تومان مبالغ بیمه معتادان) عملکرد ستاد را ناکارآمد و غیرقابل‌قبول می‌دانند. این طیف از منتقدان که خود در این امور فعالیت داشته و دارند ابراز کرده‌اند؛ در دو سال گذشته چندین جلسه در حوزه بررسی آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه اعتیاد در محضر رهبر معظم انقلاب برگزار شده و در جلسه آبان 1396، بر انجام کار‌های خارق‌العاده در راستای کاهش مصرف مواد مخدر در جامعه تأکید شده است.

براساس آمارها سالی دوهزارو 700 درگیری با قاچاقچیان داریم. حاصل این درگیری‌ها شهادت ده‌ها نفر و صدها مجروح و جانبازشدن است. از رهگذر این درگیری‌ها سالانه800 تن مواد مخدر کشف و ضبط می‌شود. با وجود تمام مجازات‌های سخت و اعمال کیفرهای مشدد قانونی و انهدام دو هزار کارگاه تولید مخدر صنعتی در سال 1396، همچنان تجارت مواد مخدر پرسود است! این انهدام‌ها مبین آن است که به زیرساخت‌های تولید و توزیع مواد مخدر در کشور هیچ آسیب جدی‌ای وارد نشده است و قاچاقچیان همچنان مشغول تجارت پرسود خود در مواد مخدر هستند و مواد مصرفی معتادان بدون هیچ‌ وقفه‌ای در اختیار ایشان قرار داده می‌شود!

 براساس گزارش ۲۰۱۴ دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد، ایران بیشترین تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر دنیا را دارد، بنابراین نرخ مصرف مواد مخدر نگرانی ویژه‌ای برای کشور محسوب می‌شود. نرخ شیوع مصرف اوپیوئیدها در ایران در صدر جدول مصرف جهانی قرار دارد. علاوه بر این، بنا بر آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر، روزانه ۷۰ نفر به تعداد معتادان در ایران افزوده می‌شود. از این میان، فقط نیمی مصرف‌کننده تریاک هستند. (سایت ستاد مبارزه با مواد مخدر، 20/9/1396)

براساس آماری که از سوی سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام شده است 9 درصد از کل جمعیت معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند.

براساس پیمایش ملی اعتیاد فقط 8/3 درصد از مصرف‌کنندگان زن تحت پوشش درمان اعتیاد هستند که این مسئله نشان‌دهنده ملاحظات فرهنگی و اجتماعی زنان در گزارش اعتیادشان است و نشان می‌دهد که باید درمان اختصاصی زنان را در جامعه افزایش داد، زیرا اکنون درمان در این گروه بسیار سخت است و به علت ملاحظات اجتماعی برای درمان مراجعه نمی‌کنند؛ الگوهای درمان آنها نیز محدود است. حدود 3/2 درصد از زنانی که تجربه مصرف مواد داشته‌اند، تزریق را نیز تجربه کرده‌اند؛ این در حالی است که 75 درصد آنها از سرنگ نو و استریل استفاده کرده‌اند و 25 درصد تجربه تزریق مشترک داشته‌اند. تریاک بیشترین ماده مصرفی در زنان است و پس از آن شیشه بوده و سوخته تریاک در رتبه سوم قرار دارند. به‌این‌ترتیب مصرف مواد مخدر سنتی در میان زنان در رتبه اول است.

میانگین مصرف در جامعه زنان تغییری نکرده و نمی‌توان گفت اعتیاد جوان‌تر شده، بلکه سن شروع مصرف مواد مخدر در دهه دوم زندگی و 15 تا 29 سال تغییر کرده و زنان در این گروه سنی بیشتر به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا کرده‌اند.

بیشترین کشف مواد مخدر در جهان متعلق به ایران است. بیش از ۲۵۰‌ هزار هکتار از زمین‌های افغانستان زیر کشت مواد مخدر است که از زمان حضور آمریکا در کشور افغانستان بیشتر شده است و سالانه تا ۱۲‌ هزار تن مواد از این زمین‌ها برداشت می‌شود. بیش از ۷۰ درصد این مواد از مرزهای ما عبور می‌کند که بخشی برای ورود به کشورمان و بخشی برای ترانزیت به کشورهای دیگر صورت می‌گیرد. متأسفانه روزبه‌روز مواد صنعتی در حال متنوع‌شدن است. (سردار رحیمی؛ فرمانده انتظامی تهران بزرگ)

 حدود ۱۵ الی ۲۰‌ هزار معتاد متجاهر در سطح شهر تهران وجود دارد و با توجه به ظرفیتی که شورای هماهنگی، بهزیستی و ستاد مبارزه با مواد مخدر ایجاد کرده است، در دوماهه دی و بهمن 1396 بیش از هفت ‌هزار معتاد متجاهر در سطح شهر تهران جمع‌آوری شده‌اند و در مراکز بازپروری ماده ۱۵ و ۱۶ در حال بازپروری هستند. با وجود بیش از هزار معتاد متجاهر زن در تهران؛ در دو ماهه دی و بهمن  1396 حدود ۱۵۰ معتاد متجاهر زن جمع‌آوری شده است.

چهارم مردادماه 1395 لایحه برنامه ششم توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور که مشتمل بر 35 ماده است، تقدیم مجلس شورای اسلامی  و پس از مصوب‌شدن، متن کامل آن منتشر شد. ماده 26 این لایحه؛ بر مبارزه با مواد مخدر و آسیب‌های اجتماعی متمرکز شده است. در این ماده آمده است: «در راستای اجرائی‌کردن سیاست‌های کلی مبارزه با مواد مخدر و سیاست‌های کلان برنامه ششم توسعه، کلیه دستگاه‌های اجرائی موضوع ماده 5 قانون مدیریت خدمات کشوری مکلف‌اند ضمن اجرای دقیق تکالیف مندرج در سند راهبردی طرح ملی مبارزه همه‌جانبه با مواد مخدر، روان‌گردان‌ها و پیش‌سازها با رویکرد اجتماعی و با محوریت پیشگیری از اعتیاد درمان، بازتوانی و کاهش آسیب صیانت و حمایت اجتماعی، مقابله با عرضه مواد مخدر و روان‌گردان‌ها و پیش‌سازها و بازنگری در عناوین مجرمانه و مجازات‌های مرتبط اقدام لازم را به‌عمل آورند».

نتیجه‌گیری

 بنابر رصد اخبار و محاسبات انجام‌شده، روزانه در کشور حداقل هفت ‌هزار کیلوگرم مواد مخدر مصرف می‌شود. آیا کسی می‌تواند ادعا کند این حجم از قاچاق مواد مخدر از طرق غیرقانونی وارد کشور می‌شود؟ نگارنده اعتقاد راسخ دارد نه دلسوزان ستاد و نه هیچ ارگان و نهاد منتسب به این نظام، در پی آن نیستند که در مسیر مبارزه با مواد مخدر سنگ انداخته و خللی ایجاد کنند  یا از این مسیر به دنبال سود و منافع شخصی حاصل از آن باشند.

ستاد مبارزه با مواد مخدر باید با توجه به بودجه‌ای که در اختیار دارد، آمار و اطلاعات صحیح اعتیاد را با استفاده از سرمایه انسانی متخصص، پژوهش‌های اساسی و بهره‌گیری از علم و تجربه تحلیلگران حرفه‌ای جامعه آماری، هر لحظه و هرآن به صورت منظم و با تأسیس و راه‌اندازی مرکز سنجش آمار و مانیتورینگ قوی و دائم، تحولات منطقه‌ای، ملی و استانی را در این زمینه رصد کند و پاسخ‌گو باشد، امید آنکه در این زمینه ستاد قصور نکند. خدای‌ناکرده غفلت دراین‌باره فاجعه‌بار بوده و افزایش مصرف‌کنندگان مخدر سنتی و صنعتی را در پی خواهد داشت که تبعات فردی و اجتماعی آن سنگین و خساراتش جبران‌ناپذیر خواهد بود. چند نکته زیر که از گزارش مسئولان این امر استخراج شده،  مؤید پیچیده و خطرناک‌بودن این امر در ایران و جهان است: 

- گردش مالی تجارت مواد مخدر در ایران بیش از سه‌ میلیارد دلار است؛ بنابراین طبیعی است که قاچاقچیان دست‌بردار نباشند و مدام فعالیت‌های خود را گسترش دهند. 

- سالانه بیش از 30 تن دارو در حوزه درمان مواد مخدر مصرف  و  بیش از 10‌ هزار ‌میلیارد تومان به کشور خسارت وارد می‌شود. 

- سه‌ هزار نفر در سال بر اثر سوءمصرف مواد مخدر می‌میرند .

- درحال‌حاضر بیش از60 درصد زندانیان ما به علت مواد مخدر دستگیر می‌شوند یا به طور غیرمستقیم جرم مواد مخدری دارند. 

 - منشأ تولید تجارت مواد مخدر سنتی عمدتا در افغانستان است که بیش از 80  درصد از مواد سنتی دنیا را تأمین می‌کند. براساس گزارش رسمی سازمان ملل، بین چهارهزارو ۸۰۰ تا هشت هزار تن در سال، تولید مواد مخدر افغانستان است. 

- بازار مواد سنتی افغانستان، عمدتا اروپا و اروپای غربی است. یکی از مسیرها، مسیر ایران است و حدودا ۳۰ درصد از مواد تولیدی افغانستان از طریق مسیر ایران ترانزیت می‌شود. 

 آیا نباید از مسئولان و متولیان امر مبارزه با مواد مخدر در کشور سؤال کرد کجای راه را اشتباه رفته‌اند؟ و چرا به جای ریشه‌کنی شاهد گسترش این پدیده جامعه‌سوز انسان‌کش هستیم؟! لطفا رئیس‌جمهور محترم، وزیر کشور، ستاد مبارزه با مواد مخدر، مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه صریح و شفاف و بی‌پرده پاسخ دهند و افکار عمومی را در این زمینه اقناع کنند.