معرفی سازوکار مالی اروپا برای ادامه تجارت دارو وغذا را می‌توان نخستین گام شرکای واشنگتن در جهت مصون ماندن از صدمات تحریمی آمریکا دانست که درپی آن این روند می‌تواند آغاز مسیری باشد که چالش‌های بسیار جدی‌تری برای نفوذ واشنگتن در عرصه بین‌المللی ایجاد کند. از سوی دیگر اگرچه این ابزار مالی برای تجارت با ایران جامعیت ندارد، اما حفظ ارتباط با اروپا در زمینه دریافت کالاهای اساسی برای ایران بسیار کلیدی است و البته این کالاها تاثیر مستقیمی بر سلامت و سطح کیفی زندگی مردم می‌گذارند. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد»، سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا در راستای تلاش‌های چند ماه اخیر خود برای حفظ توافق هسته‌ای با ایران سازوکار مالی ویژه تجارت با ایران را موسوم به «ابزار حمایت از مبادلات تجاری (INSTEX)» به ثبت رسانده‌اند. این سازوکار درجهت دور زدن تحریم‌های بانکی آمریکا علیه ایران است و به تهران این اجازه را می‌دهد تا کالاهای اروپایی را از طریق تراکنش‌هایی دریافت کند که مستقل از سیستم‌های مالی بین‌المللی عمل می‌کند و به دلار وابسته نخواهد بود. رهبران اروپایی اینستکس را به‌عنوان نشانه‌ای تفسیر کرده‌اند که حاکی از ادامه علاقه‌مندی آنها به ماندن در برجام است. جرمی هانت، وزیرخارجه بریتانیا پس از اعلام ثبت این ابزار مالی، آن را یک گواه عملی و شفاف از تعهد قاطع به برجام دانسته است. فدریکا موگرینی، مسوول سیاست‌خارجی اتحادیه‌اروپا نیز با انتشار بیانیه‌ای ضمن استقبال از این ابزار مالی تاکید کرد که این اقدام برای عاملان اقتصادی چارچوب‌های ضروری درجهت تجارت با ایران را فراهم ساخته است.

اگرچه آنچه اروپایی‌ها روز پنج‌شنبه از آن رونمایی کردند مشابه با تعریفی نبوده است که سال گذشته در مورد ایجاد SPV به‌کار بردند. در آن زمان ابزار ویژه مالی اروپا یا همان SPV به‌عنوان یک مکانیزم بسیار گسترده‌تر ترسیم شده بود که به ایران این اجازه را می‌داد تا به فروش نفت و گاز خود به اروپایی‌ها با کمترین اختلال در فروش ادامه دهد؛ اما شرکت‌های بزرگ و چند‌ملیتی حتی در مورد احتمال مواجه شدن با تحریم‌های آمریکا نیز نگران بودند و از این رو مناسبات تجاری خود با تهران را متوقف ساختند و بعید است که هر سطح از تضمین از سوی دولت‌های اروپایی برای متقاعد کردن این شرکت‌ها به ازسرگیری تجارت با ایران و پذیرفتن ریسک خروج از بازار مالی آمریکا کارساز واقع شود.

اما به‌نظر می‌رسد که اینستکس سازوکار محتاطانه‌تری است و به‌طور عمده از سوی شرکت‌های کوچک اروپایی که کمترین میزان آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌های واشنگتن را دارند- حداقل در کوتاه‌مدت- مورد استفاده قرار بگیرد تا کالاهای بشردوستانه ‌مانند دارو و غذا را به ایران صادر کنند. البته تحریم‌های آمریکا به‌طور مستقیم این موارد را شامل نمی‌شود. به این ترتیب اینستکس با تمرکز بر تجارت این اقلام موجب ممانعت از هرگونه تقابل با واشنگتن خواهد شد. اما سیستم بانکی به‌طور کلی از تراکنش‌های مالی برای خرید ایران جلوگیری می‌کند و از این رو این ابزار مالی می‌تواند نقش مهمی را در کاهش رنج مردم ایران در اثر تحریم‌ها ایفا کند. برای مثال صادرات دارو و غذاهای اروپایی به ایران سالانه بالغ بر ۸۰۰ میلیون یورو است؛ درحالی‌که چین تنها ۲۰۰ میلیون یورو از این اقلام را به ایران صادر می‌کند. از این‌رو حفظ ارتباط با اروپا در این زمینه برای ایران بسیار کلیدی است و البته این کالاها تاثیر مستقیمی بر سلامت و سطح کیفی زندگی مردم می‌گذارند. بنابراین نقش SPV تلاش برای حفظ سطح منطقی از تجارت و از بین بردن آثار منفی تحریم‌های ثانویه آمریکا در این بخش از تجارت است.

این هفته بار دیگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی(IAEA) بر ادامه پایبندی ایران به تعهدات خود در برجام تاکید کرد. اما از آنجا که آمریکا در سال گذشته با ازسرگیری تحریم‌ها علیه تهران برجام را نقض کرد، رهبران ایران هشدار داده‌اند که آنها تنها در صورتی در برجام باقی می‌مانند که برجام منافع اقتصادی وعده داده‌شده را برای ایران محقق سازد. اعمال مجدد تحریم‌ها تحقق این خواسته را غیرممکن کرده است؛ اما بازهم ایرانی‌ها به این ارزیابی رسیدند که با ماندن در برجام به منافع بیشتری دست خواهند یافت. آیا ابزار مالی اروپا برای راضی نگه داشتن ایران کافی خواهد بود؟ عباس عراقچی، معاون وزیرخارجه ایران با استقبال از این اقدام اروپا آن را نخستین گام در جهت اجرای تعهداتی دانست که اروپایی ها باید در قبال ایران اجرایی کنند.

اما واکنش آمریکا به اینستکس بسیار بی‌سروصدا بوده است. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا از ایده تشکیل SPV انتقاد کرد؛ اما این در مراحل ابتدایی مطرح شدن آن بود. آخرین واکنش وزارت‌خارجه آن بوده است که «به دقت SPV را دنبال می‌کند تا اطلاعات تکمیلی بیشتری را در مورد این مکانیزم مالی دریافت کند و البته تاکید کرد که انتظار ندارد این مکانیزم تاثیری بر کمپین فشار حداکثری داشته باشد.»  می‌توان گفت تا زمانی که اینستکس بر آن متمرکز باشد که مردم ایران بتوانند به کالاهای اساسی دسترسی داشته باشند، این ابزار مالی حتی قادر است ادعاهای دولت ترامپ را مبنی بر اینکه هدف از تحریم‌ها تنبیه مردم ایران نیست، تقویت کند.

اینستکس در واشنگتن به‌ویژه میان مخالفان جمهوری‌اسلامی مورد استقبال قرار نگرفته است. مارک دوبوویتز، مدیر بنیاد ضدایرانی «دفاع از دموکراسی» در پیامی توییتری تاکید کرد که دولت ترامپ باید این کانال مالی را خنثی کند و نباید فریب نام تجارت بشردوستانه را خورد. اما نکته دیگر آن است چیزی که آمریکا را قادر ساخته است تا بازوی مالی و تحریمی خود را با کارآیی بالا مورد استفاده قرار دهد سلطه آمریکا بر بازارهای مالی، جذابیت آن برای سرمایه‌گذاری و قدرت دلار است. موضوع دیگر نفوذ سیاسی واشنگتن میان متحدان خود بوده است که آنها را برای همراهی با تحریم ها قانع می‌کند. این همان روندی است که تحریم‌هایی را علیه ایران ایجاد کرد که در نهایت به توافق هسته ای منتهی شد.

از این‌رو نگرانی روز‌افزون کنونی در آمریکا آن است که واشنگتن در شرایطی قرار دارد که حرف آن خریداری میان متحدانش ندارد و نیز پای بازیگران دیگری مانند روسیه، چین و البته اتحادیه‌اروپا به میان آمده است که با سیاست آمریکا برای نابود ساختن برجام مخالف هستند و در عین حال تلاش می‌کنند تا با راه‌اندازی سازوکار مالی آن را حفظ کنند. ریسکی که جایگاه آمریکا را تهدید می‌کند آن است که در طول زمان این روند موجب تنزل توانایی آمریکا در استفاده از تحریم‌ها ‌مانند گذشته خواهد شد.  سیاست‌خارجی آمریکا به‌طور فزاینده‌ای به ابزار تحریم‌ها وابسته شده است تا به این وسیله بتواند جایگزینی برای تقابل نظامی ایجاد شود. اما این ابزار در صورت استفاده بیش از حد کارآیی خود را از دست خواهد داد و حتی متحدان واشنگتن نیز تلاش می‌کنند تا خود را از صدماتی که تحریم‌ها ممکن است برای آنها ایجاد کند، مصون نگه دارند. به‌نظر نمی‌رسد اینستکس تا اندازه‌ای جامع باشد که بتواند نیروی تحریمی آمریکا را به چالش بکشد؛ اما می‌تواند آغاز مسیری باشد که چالش‌های بسیار جدی‌تری برای نفوذ واشنگتن در عرصه بین‌المللی ایجاد کند.