«آیا سرنوشتی که گاز کشور به آن دچار شده، در کمین بنزین است؟» این سوالی است که با انتشار خبر «اوج گرفتن مصرف بنزین کشور» و رسیدن آن به بیش از 83 میلیون لیتر در روز، مطرح می‌شود. ماجرا به آنجا باز‌می‌گردد که ایران با وجود داشتن بزرگ‌ترین‌ ذخایر گازی جهان و داشتن رتبه سوم در تولید این ماده، سهم بسیار اندکی در تجارت گاز دارد چراکه شبکه وسیع گاز‌رسانی کشور، در کنار الگوی غلط و عدم بهینه‌سازی مصرف، ایران را به یکی از بزرگ‌ترین‌ مصرف‌کنندگان گاز جهان تبدیل کرده و موجب عقب افتادن کشور در بازار جهانی گاز شده و نتیجه این شده است که هرچه گاز بیشتری در کشور تولید می‌شود، به همان نسبت گاز بیشتری نیز مصرف می‌شود. حال ممکن است، الگوی غلط مصرف در کشور در کنار نبود سیاست‌گذاری‌های مداوم و پایدار برای کاهش مصرف، بنزین را به سرنوشت مشابهی دچار کند. در واقع برنامه این بود که امسال ایران از واردات بنزین بی‎‌نیاز شود، اما با وجود رشد سریع مصرف به‌نظر می‌‍‌رسد برنامه‌های افزایش تولید بنزین همچنان یک‌گام از مصرف عقب است و در صورت تداوم این روند، می‌توان انتظار داشت مانند معادله عرضه و تقاضای گاز کشور که حاصلی جز تراز بسیار پایین تجارت گازی در پی نداشته است، بنزین نیز نه تنها هیچ‌گاه فرصتی برای عرض اندام در بازارهای جهانی نیابد، بلکه سایه واردات این سوخت همواره روی کشور سنگینی کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد تداوم رشد مصرف، موجب می‌شود که امسال نیز حداقل 5 هزار میلیارد تومان از درآمدهای دولت صرف واردات شود.

زیان‌های میلیارد دلاری از رشد مصرف بنزین

نتیجه رشد سریع مصرف بنزین این شده که با وجود رشد تولید، همچنان واردات نیز در مسیر صعودی قرار داشته باشد. آن‌طور که مدیرعامل شرکت پالایش و پخش روز گذشته گفته است، مجموع تولید کنونی بنزین کشور با تولید روزانه 5/ 5 میلیون لیتر بنزین در پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، به 67 میلیون لیتر رسیده است. این در حالی است که معاون شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، شاهرخ خسروانی گفته است که متوسط مصرف بنزین کشور بعد از ماه رمضان به بیش از ۸۳ میلیون لیتر رسیده است. از این رو می‌توان انتظار داشت این روزها حداقل 16 میلیون لیتر بنزین وارد کشور شود.

آن‌طور که عباس کاظمی، مدیرعامل شرکت پالایش و پخش می‌گوید از ابتدای سال مصرف بنزین کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از 5/ 8 درصد رشد داشت. در حالی که پیش‌بینی می‌شد، امسال حداکثر رشد 5 درصدی را تجربه کند. بنابراین با توجه به اینکه متوسط روزانه مصرف بنزین سال گذشته بیش از 74 میلیون لیتر بوده است، می‌توان انتظار داشت مصرف امسال حداقل 79 میلیون لیتر باشد که با توجه به رشد مصرف بنزین در 4 ماه ابتدای سال می‌تواند حداکثر به 83 میلیون لیتر در روز برسد. بنابراین حتی با وجود بهره‌برداری کامل از فاز اول ستاره خلیج فارس می‌توان پیش‌بینی کرد که واردات بنزین همچنان در سطح بالایی باقی بماند. بنابراین متوسط واردات بنزین بین 12 تا 16 میلیون لیتر در روز باقی خواهد ماند که با احتساب قیمت حداقلی 1200 تا 1500 تومانی برای هر لیتر بنزین وارداتی، در سال جاری بیش از 2 میلیارد دلار، معادل 5 تا 9 هزار میلیارد تومان به واردات بنزین اختصاص خواهد یافت.

این در حالی است که شرایط مشابهی در وضعیت مصرف گاز کشور برقرار است، امسال کل تولید گاز کشور به چیزی حدود 750 میلیون متر مکعب در روز رسید. از این مقدار تولید روزانه گاز در کشور حدود 4 درصد به صادرات ترکیه، ارمنستان و آذربایجان اختصاص داده می‌شود. در این میان سهم مصرف بخش خانگی گاز در ایران حدود 40 درصد است که با توجه به برنامه‌های دولت برای گسترش گاز به مناطق بیشتری از کشور، در سال‌های آینده با افزایش بیشتری نیز همراه خواهد بود. محاسبات نشان می‌دهد با صرفه‌جویی تنها 10 درصدی بخش خانگی و اختصاص آن به صادرات، بین 4 تا 8 هزار میلیارد تومان به درآمدهای گازی کشور افزوده می‌شود. بر اساس تحقیقات موجود، کم کردن تنها یک درجه از دمای محیط‌های بسته در فصل زمستان منجر به صرفه‌جویی 6 درصدی می‌شود. اما رقم 4 تا 8 هزار میلیارد تومان با در نظر گرفتن سود خالص 10 تا 20 سنت حاصل از صادرات هر مترمکعب گاز به کشورهای همسایه و با توجه به نوسان قیمت نفت به دست می‌آید که عددی قابل توجه است. این میزان افزایش درآمد در شرایطی تنها از صرفه‌جویی 10 درصدی در بخش خانگی قابل دست‌ یافتن است که در بخش‌های دیگر مانند خطوط انتقال گاز در سراسر کشور و نشتی آنها و گازهایی که در مشعل‌های واحدهای پالایش و پتروشیمی سوزانده می‌شود نیز شاهد هدررفت گاز هستیم.

پای بنزین روی پدال گاز

همان‌طور که گفته شد، مصرف بنزین در چند ماه ابتدای سال بیش از 5/ 8 درصد رشد داشته است، مدیرعامل شرکت پالایش و پخش با اشاره به 8 درصد رشد اقتصادی و 10 درصد مصرف برق کشور، بخشی از رشد مصرف بنزین را طبیعی می‌داند. وی افزایش مسافرت‌های جاده‌ای را یکی از عوامل افزایش مصرف بنزین کشور می‌داند و بر این باور است که مصرف بنزین تا 15 مهر یعنی زمان بازگشایی مدارس در همین سطوح باقی بماند و سپس کاهش یابد. به گفته کاظمی در سال 6 پیک تعداد مسافرت‌های جاده‌ای وجود دارد که نسبت به استانداردهای جهانی بسیار بالا است. کارشناسان بر این باورند اگر تعطیلات آخر هفته به 2 روز افزایش یابد به‌طوری که توزیع تعطیلات در طول سال اصلاح شود، می‌تواند به کاهش مصرف بنزین کمک کند. اما جواد نوفرستی، کارشناس انرژی نیز با طبیعی خواندن بخشی از رشد مصرف بنزین کشور به دلیل قرار گرفتن در فصل گرما که افزایش مسافرت‌های جاده‌ای و استفاده از دستگاه تهویه هوا در خودروها را به دنبال داشته، بخش مهمی از رشد مصرف بنزین را به الگوی غلط مصرف‌کنندگان مرتبط می‌داند. نوفرستی با انتقاد از اینکه کشور نتوانسته برنامه مدونی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی کشور داشته باشد، می‌گوید: در ایران همه تمرکز بر تولید انرژی اعم از تولید بیشتر نفت و گاز است و این در حالی است که ارزان‌ترین راه تامین مصرف انرژی بهینه‌سازی مصرف است. در این میان افزایش تعداد خودرو در سال جاری که پیش‌بینی می‌شود رشد 11درصدی معادل 600 هزار خودرو را تجربه کند، یکی دیگر از دلایل مهم رشد مصرف بنزین است، این در حالی است که عدم نظارت کافی بر ساخت خودرو، رشد مصرف بنزین را تشدید کرده است.

در این میان کارشناسان نامناسب بودن قوانین شهری را یکی از دلایل مهم رشد مصرف بنزین در ایران می‌دانند. بررسی قوانین شهری و مقایسه آن با استاندارد قوانین شهری در کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد، نبود عوارض برای استفاده از خودرو در داخل شهرها، ساخت بیش از حد استاندارد بزرگراه‌های درون شهری و نبود سیستم حمل و نقل عمومی مناسب از دیگر موارد تحریک رشد مصرف بنزین در داخل کشور است. اما آن‌طور که کارشناسان می‌گویند مهم‌ترین‌ عامل رشد مصرف بنزین در قیمت پایین این سوخت خلاصه می‌شود که این علاوه بر رشد مصرف، انگیزه‌ای برای قاچاق سوخت به کشورهای همسایه شده است. «عدم رشد قیمت بنزین» در کشور ظرف دو سال گذشته به‌عنوان یکی از عوامل رشد مصرف بنزین از سوی کارشناسان مطرح می‌شود. نوفرستی در این خصوص با بیان اینکه طی دوسال گذشته قیمت روی یک هزار تومان ثابت مانده است، می‌گوید: در دو سال گذشته حداقل 10 درصد تورم داشته‌ایم و ثابت ماندن قیمت بنزین به این معناست که هر سال حداقل 10 درصد قیمت بنزین برای مصرف‌کننده کاهش یافته است. به گفته وی، ثابت ماندن قیمت سوخت موجب شده که جامعه به قیمت یک هزار تومانی عادت کند و حساسیت به این سطح قیمتی از بین برود که این خود به‌عنوان محرکی برای رشد قیمت‌ها عمل می‌کند. وی با بیان اینکه تنها افزایش قیمت‌ها مانع از رشد مصرف نمی‌شود، می‌گوید: «اما رشد قیمت‌ها شرط ضروری برای کنترل مصرف است.»

چرا قیمت بنزین باید اصلاح شود؟‌

اما کارشناسان عقیده دارند «واقعی کردن قیمت بنزین» راهکاری است که دولت‌ها باید با جسارت و آینده‌نگری به آن ورود کنند. از نگاه این کارشناسان اگرچه اصلاح قیمت بنزین منجر به رشد آن خواهد شد و این امر از نگاه دولت‌ها «حساسیت‌ برانگیز» است و ممکن است نمره‌ای منفی در کارنامه آنها به شمار برود، اما از دیگر سو سوزاندن «بنزین ارزان» مصداق بارز «آتش زدن مال است.» بنابراین تا زمانی‌که قیمت بنزین در داخل کشور بر‌اساس قیمت‌های فوب خلیج فارس و دیگر کشورهای منطقه اصلاح نشود، فرقی ندارد در تولید بنزین خودکفا شده باشیم یا اینکه بخشی از نیاز کشور به سوخت را وارد کنیم. با عدم اصلاح قیمت‌ها در هر دو حالت به واسطه ارزان بودن قیمت سوخت و یارانه‌ای که دولت از محل درآمدهای نفتی برای ثابت نگه داشتن قیمت آن پرداخت می‌کند، متحمل زیان اقتصادی و از دست رفتن سرمایه‌های نفتی خواهیم بود.

علی شمس اردکانی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران با اشاره به اینکه قانون کنترل قیمت سوخت در کشور وجود دارد، در رابطه با لزوم اصلاح قیمت بنزین گفت: امروزه به علت گسترش شهرها، کاهش روستانشینی، جوانی جمعیت و میلی که به تحرک در مسیرهای شهری و بین‌شهری وجود دارد، تولید خودرو با رشد همراه شده است. طبیعتا رشد روزافزون خودروهای تولیدی (بدون در نظر گرفتن اینکه میزان مصرف سوخت آنها استاندارد است یا خیر) به سوخت نیاز دارند، در این میان باید توجه کرد که برای تولید هر یک لیتر بنزین، چیزی حدود 2/ 2 لیتر نفت خام مورد نیاز است؛ این در حالی است که قیمت هر لیتر بنزین در داخل کشور حدود 30 سنت است اما هر 2/ 2 لیتر نفت خام با در نظر گرفتن قیمت حدود 50 دلاری چیزی حدود 70 سنت می‌شود. در واقع روالی که در کشور وجود دارد، هزینه کردن بیش از 70 سنت برای تولید یک لیتر بنزین و فروش آن با قیمت حدودا 30 سنت است. این روش نه تنها به معنای از بین بردن نفت خام به معنای سرمایه ملی و سوخت کردن آن است، بلکه با توجه به ارزان‌تر بودن قیمت آن نسبت به فوب خلیج فارس یا ترکیه، منجر به قاچاق آن می‌شود.

شمس اردکانی در ادامه با اشاره به اینکه اختصاص بیش از اندازه نفت خام به تولید بنزین می‌تواند تولید دیگر محصولات را با عدم توازن همراه سازد، گفت: حتی اگر بخواهیم میعانات گازی را جایگزین نفت خام کنیم و از این محصول به بنزین دست پیدا کنیم، با زیان بیشتری نیز همراه خواهیم بود زیرا میعانات گازی در هر بشکه حدود 60 دلار است و محاسبات نشان می‌دهد با قیمت فعلی سوخت در کشور، برای تولید بنزین از هر یک بشکه میعانات گازی با 30 دلار زیان همراه هستیم. از نگاه رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران در کنار توجه به نوع تولید، قیمت‌گذاری همچنان از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا این قیمت ارزان است که باعث رشد تقاضا می‌شود. شمس اردکانی در این زمینه می‌گوید: ما باید دست‌کم در بخش‌هایی مانند مرز ترکیه، قیمت سوخت را به 80 درصد قیمت‌ در این کشور برسانیم تا از قاچاق سوخت جلوگیری شود زیرا در حال حاضر اختلاف قیمت باعث قاچاق سوخت به‌عنوان سرمایه ملی به این کشور می‌شود و در مقابل به جای پول نقد، کالا و پوشاک ترکیه‌ای به داخل کشور قاچاق می‌شود و این معادله‌ای دو سر زیان برای اقتصاد کشور و در جهت از بین رفتن مشاغل است.

راه‌حل‌های کنترل مصرف

مدیر‌عامل شرکت ملی پالایش و پخش استفاده کامل از ظرفیت 40 میلیون مترمکعبی سی‌ان‌جی کشور را از راه‌حل‌های معضل رشد مصرف بنزین کشور می‌داند. به گفته وی در حال حاضر تنها نیمی از این ظرفیت یعنی 20 میلیون مترمکعب در روز مورد استفاده است. نوفرستی نیز مانند مدیرعامل پالایش و پخش توسعه استفاده از سوخت CNG را یکی از محرک‌های مهم کاهش مصرف بنزین می‌داند. وی با بیان اینکه طی سال‌های گذشته میزان مصرف این سوخت از 20 میلیون مترمکعب فراتر نرفته است، می‌گوید: قرار بود تا پایان دولت یازدهم مصرف CNG به 30 میلیون متر مکعب در روز برسد و درصورت عملی شدن این برنامه حدود 10 میلیون لیتر از مصرف روزانه بنزین کاسته می‎‌شد. نوفرستی با بیان اینکه قیمت این نوع سوخت به نسبت قیمت بنزین بسیار کاهش یافته است، می‌گوید: زمانی که قیمت بنزین آزاد 700 تومان بود، هر متر مکعب سی‌ان‌جی 500‌تومان عرضه می‌شد، اما در حال حاضر در حالی که بنزین 1000 تومان است، قیمت هر مترمکعب سی‌ان‌جی 450 تومان است. این کارشناس انرژی دلیل موثر نبودن کاهش قیمت سی‌ان‌جی در اقبال به مصرف این سوخت را، وجود مشکلات دیگر می‌داند. به گفته وی، برخی قوانین سختگیرانه که سال گذشته از سوی وزارت نفت وضع و موجب بسته شدن تعداد بسیاری از کارگاه‎‌های ساخت مخزن سی‌ان‌جی شد، مصرف‌کنندگان را با مشکل مواجه کرده و یکی از عوامل عدم استقبال از سوخت سی‌ان‌جی است.

نوفرستی که یکی از مدافعان تداوم استفاده از کارت سوخت در جایگاه‌ها است، برقراری مجدد سامانه کارت سوخت را در کنترل مصرف بنزین مفید می‌داند. وی بر این باور است که با حذف کارت سوخت، قاچاق در مرزهای کشور افزایش یافته و حدود 5 میلیون لیتر از 83 میلیون لیتر آمار مصرف روزانه مربوط به قاچاق بنزین است. این در حالی است که مدیرعامل پالایش و پخش فرضیه افزایش قاچاق را رد کرده و می‌گوید: «در شهرهای مرزی مصرف بنزین تنها 3 تا 4 درصد رشد داشته که از متوسط رشد مصرف بنزین کشور بسیار پایین‌تر است، از این رو نمی‌توان گفت که قاچاق موجب رشد مصرف بنزین شده است.» در مجموع باید گفت اصلاح قیمت سوخت در کنار اصلاح قوانین شهری، اصلاح الگوی مصرف، بهینه‌سازی مصرف سوخت و تقویت استفاده از سوخت‌های جایگزین از جمله ‌سی‌ان‌جی از مهم‌ترین‌ راه‌‌های برون رفت از دام رشد مصرف بنزین کشور است.