به‌گزارش باشگاه در و پنجره و نما به‌نقل از صما، نتایج بررسی ضوابط و مقررات فرادست ساختمانی و گزارش کارشناسی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن از شکل عجیب تخریب ساختمان ها در زلزله کرمانشاه از وجود یک تهدید متفاوت برای پایتخت حین زلزله بزرگ خبر می دهد. به دنبال انتشار گزارش مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن پس از وقوع زلزله کرمانشاه که به شکل عجیب ریزش ساختمان ها از ناحیه نما و دیوار خارجی ساختمان ها شروع شد، بررسی وضعیت احداث نمای ساختمان ها در شهر تهران و مقایسه آن با ضوابط فرادست نشان داد شهر تهران در زمان وقوع زلزله بزرگ با یک تهدید خفته از بابت «نماهای لرزان آماده سقوط ساختمان ها» مواجه است.

در گزارش مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی پس از زلزله کرمانشاه مشخص شده بود، یکی از بیشترین موارد تخریب و خسارت وارد شده مربوط به جدایی و ریزش نماهای ساختمان ها و ملحقات آنها است که در مناطق شهری به عنوان یکی از شایع ترین اشکال خسارت تلقی می شود. در این گزارش یکی از علت های اصلی ریزش نمای ساختمان ها، رعایت نشدن ضوابط کامل در اتصال آنها به جداره ساختمان و تنوع مصالح در نمای ساختمان ها عنوان شده است، بنابراین نماها بخش ضعیف ساختمان ها در شهرهای کشور هستند که به شدت در برابر ارتعاشات ناشی از زلزله آسیب پذیر هستند. همین موضوع سبب شده هنگام بروز زلزله ای همچون زلزله کرمانشاه اگرچه تعداد زیادی از ساختمان از نظر سازه ای سالم باقی ماندند اما نمای این ساختمان ها دچار ریزش شدند.

نتایج تحقیق و بررسی کارشناسان و مدیران شهری وهمچنین ضوابط و دستورالعمل های حوزه نمای ساختمان ها نشان می دهد در شهر تهران به عنوان یکی از شهرهای دارای احتمال بالای خطر زلزله، یک تهدید متفاوت ناشی از زلزله وجود دارد که به شکل مستقیم به نمای ساختمان ها مربوط می شود. به عبارت دیگر در وضعیتی که بیشترین خطر مربوط به زمین لرزه عمدتا به ناامن بودن درون ساختمان های مسکونی خلاصه می شود؛ نماهای آماده سقوط در بخش قابل توجهی از ساختمان ها، شهروندان را با خطر مربوط به بیرون ساختمان مواجه کرده است. به این معنا که شهروندان حتی در صورت فرار از درون ساختمان، در صورت ریزش نمای ساختمان ها آسیب می بینند.

بررسی محتوای سه دسته مستندات فرادست ساختمانی در کشور حاکی از آن است که در بحث نمای ساختمان و دیوار خارجی ساختمان، چارچوب های فنی و مقرراتی برای طراحی و اجرای نما و نوع مصالح ساختمان قابل مصرف در نما معرفی شده اند. مجموعه این ضوابط و مقررات بر الزام و اجبار به رعایت اصول فنی، ایمنی و معماری تاکید دارد. جزئیات فنی این سه دسته مستندات شامل آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله(۲۸۰۰)، مباحث ۴، ۵ و ۲۲ مقررات ملی ساختمان و همچنین دستورالعمل طراحی سازه ای و الزامات و ضوابط عملکردی و اجرایی نمای خارجی ساختمان ها معروف به ضوابط ۷۱۴، نشان می دهد در ساخت وساز به ویژه ساخت وسازهای مسکونی ۶ خط قرمز در نماکاری (اجرا و ساخت سطح بیرونی ساختمان) وجود دارد.

اول آنکه ایمنی ساکنان و بهره برداران و حاضران در محیط بیرونی ساختمان تامین شود. دوم آنکه نما در برابر نیروهای وارده به ساختمان و جابه جایی نسبی ناشی از بارهای مختلف همچون زلزله مقاوم باشد و باریزش کلی یا جزئی مواجه نشود. علاوه بر این اجزای نما باید توسط سازه نگهداری شوند، باید توسط اتصالات قابل اطمینان به سازه متصل و مهار شود، تکیه گاه سازه باید بتواند نیروی وارده را به سازه منتقل کند و ششمین خط قرمز مربوط به اتصال نما است. به این معنی که اتصال نما به تکیه گاه یا سازه باید از طریق پیچ، جوش یا سایر اتصالات صورت بگیرد و نباید روی مقاومت اصطکاکی ناشی از وزن قطعه نما حساب شود.

این خطوط قرمز در سه دسته مقررات، آیین نامه و دستورالعمل فرادست ساختمانی به صورت جزئی تر توضیح داده شده اند. به عنوان مثال در مبحث ۴ مقررات ملی ساختمان آمده است سطح خارجی ساختمان باید با مصالح و روش مناسب ایمن، بهداشتی و بادوام نماسازی شود تا مقاومت کافی داشته باشد. ضمن آنکه براساس این مقررات نمای شیشه ای پیوسته برای ساختمان ها ممنوع عنوان شود و تاکید شده مصالح نما باید اتصال کافی و مناسب داشته باشد تا خطر فروریختن و جداشدن نداشته باشد. همچنین در مبحث پنج این آیین نامه تصریح شده استفاده از سنگ نباید خطری برای ایمنی افراد و محیط داشته باشد. در مبحث ۲۲ این آیین نامه نیز عنوان شده برای آنکه عملکرد صحیح بخش های مختلف معماری، سازه و تاسیسات از نظر ایمنی و بهداشت و حفظ پایداری قطعات نما حفظ شود، باید کنترل های لازم و تقویت اجزا آسیب پذیر و تعمیر آنها انجام شود.

علاوه بر این در آیین نامه ۲۸۰۰ (آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله) درخصوص نحوه اجرای نماهای مختلف ساختمان با استفاده از مصالح مختلف نیز الزاماتی آورده شده است. به عنوان مثال درخصوص چگونگی استفاده از آجر در نمای ساختمان تاکید شده پس از احداث دیوار پشت باید با مفتول و اتصال مناسب، خطر ریزش مهار شود یا آنکه درخصوص نمای سنگی تاکید شده باید با مهار مناسب از جداشدن و فروریختن هنگام زلزله جلوگیری شود. به این معنا که دیوار خارجی باید مستقیم با اعضای سازه نگهداری و متصل شوند. در واقع اتصالات نما به سازه باید به گونه ای باشد که تغییر مکان نسبی ناشی از نیروها و بارهای زلزله را تحمل کند.

لایه سوم از این مقررات به ضابطه ۷۱۴ معروف است که مطابق محتوای آن در طراحی و اجرای نما باید سه فاکتور بررسی شود: اول آنکه سیستم اتصال نما به تکیه گاه قادر به تحمل نیروهای وارده به نما ناشی از بار باد، زلزله و ضربه ها باشد. دوم آنکه تکیه گاه توان انتقال بار به سازه را داشته باشد و سوم آنکه نما باید تحمل جابه جایی نسبی را داشته باشد.

در این مقررات تاکید شده اگر چه نمای سنگی به دلیل دارا بودن زیبایی ظاهری و هزینه نگهداری پایین به یکی از رایج ترین مصالح مورد استفاده در نمای ساختمان ها تبدیل شد اما از آنجا که وزن سنگ در مقایسه با سایر انواع نماها بیشتر است باعث می شود نیروی زلزله بیشتری به آن وارد شود و در صورتی که مهار نامناسب داشته باشد باعث جداشدن سنگ از سطح نما و سقوط آن می شود. از این رو در این نوع نما که وزن نما با ملات یا چسب تحمل می شود، «مهارهای مسلح کننده» (نوع مطلوب سیستم های مهار نما) اجباری است، چراکه نمای چسبانده شده حساس به جابه جایی است و در اثر شتاب زلزله قطعه آزاد شده و نهایتا سقوط می کند.

با وجود تاکید بر رعایت الزامات خاص اجرای نمای ساختمان ها در ضوابط و مقررات فرادست به ویژه نحوه اجرای نمای سنگی، یافته های کارشناسان و مدیران شهری از اوضاع شهر تهران نشان می دهد خطوط قرمز مربوط به نما، در ساختمان هایی که دست کم از دهه ۸۰ به بعد ساخته شده اند نه تنها رعایت نشده است بلکه ضوابط ساختمانی مربوط به این بخش از ساخت وساز، پشت نمای ساختمان ها دفن شده است و همین نادیده انگاری راز لرزه ای نماهای آماده سقوط در شهر ها است که در زلزله استان کرمانشاه تجربه شد.

سقوط نماهای سست و مستعد ریزش ناشی از زلزله سه خطر را برای شهروندان در حین وقوع زلزله به همراه دارد. خطر اول اینکه شهروندان اطراف این ساختمان ها دچار صدمه های جانی در اثر ریزش و پرتاب مصالح نمای ساختمان ها می شوند. خطر دوم اینکه کارآیی ساختمان پس از ریزش عمده دیوارها و نمای ساختمان از بین می رود بنابراین احتمال بازسازی ساختمان از بین می رود. خطر سوم نیز به شوک روانی پس از ریزش این نماها بازمی گردد. تجربه نشان داده است این نماهای ساختمانی هنگام ریزش صدای قوی تولید می کنند که تا مدت ها بعد بازماندگان زلزله در شوک صدای ناشی از این ریزش باقی می مانند.

هنوز هستند کسانی که معمار نیستند و نما طراحی می‌کنند

در حال حاضر با دو چالش در بحث نما مواجه هستیم، اولا نما جدا از ساختمان طراحی می شود و طراحان نما نه تنها تحصیلات مرتبط ندارند، بلکه استفاده از نمای آماده جذابیت زیادی پیدا کرده است از این رو قانونی در کمیته های نما پیگیری شد که کسانی که نما را طراحی می کنند باید فارغ التحصیل رشته معماری باشند. نکته دیگر آنکه نمای کنونی ساختمان ها دارای دو چالش اصلی هستند. اول آنکه نمای ساختمان ها باید از وجه معماری ساختمان و بنا مورد توجه قرار گیرد. در بسیاری از شهرهای دنیا، نماها یکی از اجزایی است که در خدمت بهینه سازی از نظر ایمنی، شرایط اقلیمی و… قرار دارد. به ویژه آنکه از آنجا که ایران کشوری زلزله خیز است باید نما از جنبه ایمنی مورد بررسی قرار گیرد. این در حالی است که از یکسو استفاده از شیشه و سایر مصالح غیر ایمن در نمای ساختمان ها رایج شده و همچنین نحوه اتصال نما به سازه اصلی مورد اشکال جدی است. در بسیاری از ساختمان ها نمای سنگی با استفاده از لایه نازکی از ملات به سازه چسبانده می شود. دوم آنکه نمای ساختمان ها از دید طراحی شهری نیز باید مورد توجه باشند. به این معنا که نمای ساختمان ها باید دارای نظمی باشند که در بلندمدت نظم و هماهنگی در مناطق شهری را ایجاد کند. چراکه با توجه به مساله حقوق و تکالیف شهروندان نسبت به شهر، هرکسی که ساختمان می سازد باید به حقوق سایر شهروندان نیز احترام بگذارد. اما مشکل اصلی آن است که برای رعایت این دو وجه، ضوابط مشخص قابل استفاده نداریم. الگوی تجربه شده در کشورهای دیگر نشان می دهد اولا نمای ساختمان ها قابل مذاکره نیست و ثانیا لایه های مختلفی روی کاربری زمین و به تبع آن نمای ساختمان ها تاثیرگذار است و به عنوان مثال یکی از لایه های اثرگذار محدوده میراثی و حفاظتی شهرها است. بررسی ضوابط و قوانین موجود نشان می دهد که درضوابط شهرسازی، شرایط اقلیمی در نظر گرفته نشده است. به عنوان مثال حتی اگر نمای سنگی در بهترین حالت به سازه اصلی پیچ شود چون شرایط اقلیمی منطقه در نظر گرفته نشده ممکن است در اثر بارش دچار ترک شوند و با بروز هر لرزه کوچک دچار ریزش شوند. نمای سنگی در سایر کشورهای دنیا یک نمای فاخر و گران قیمت محسوب می شود و به راحتی برای ساختمان های مسکونی مورد استفاده قرار نمی گیرد بلکه معمولا در ساختمان های خاص اداری آن هم در طبقات یک تا دو مورد استفاده قرار می گیرد.

اولین گام برای اصلاح نمای موجود ساختمان ها را توجه به اقلیم هر منطقه شهری دانست و مصالح نمای ساختمان با توجه به تاب آوری و توسعه پایدار انتخاب شوند. به عنوان مثال می توان با توجه به اقلیم هر منطقه از مصالح بومی جایگزین همچون چوب یا آجر استفاده کرد.

بررسی ها نشان می دهد بهترین مصالح برای استفاده در نمای ساختمان ها استفاده از مصالح بومی و در دسترس است. به نظر می رسد آجر و سیمان در رنگ های مختلف به دلیل امکان شست و شو و مرمت آسان می تواند جایگزین نمای سنگی باشد مشروط به اینکه عایق کاری و محافظت ساختمان در برابر گرما و سرما رعایت شود. مقررات فعلی الزام جدی که قابلیت تحقق داشته باشد، ندارد. به عنوان مثال دستگاه های نظارت، عدم اجرای نمای مصوب را خط قرمز تلقی نمی کنند وباعث می شود در عمل شاهد اجرای نماهایی باشیم که با نمای مصوب تطبیق ندارد. با توجه به تهدیدهای طبیعی همچون زلزله که ایمنی شهر را به خطر می اندازد در صورت بروز لرزش های قابل توجه به کار بردن سنگ در نمای ساختمان ممکن است خطراتی را ایجاد کند، در ضوابط ۷۱۴ تاکید شده حداقل قطر سنگ های استفاده شده در نمای ساختمان ها باید ۴ سانتی متر باشد و به صورت کاملا استاندارد به نمای ساختمان متصل شوند که مقاومت آنها در برابر لرزش های زمین افزایش پیدا کند. این در حالی است که اکثر سنگ های استفاده شده در نمای ساختمان ها ضخامت ۵/ ۱ تا ۲ سانتی متر دارند و نحوه اتصال آنها به سازه اصلی ساختمان استاندارد نیست. اگرچه سنگ هم می تواند با رعایت ضوابط مصالح مناسبی برای نمای ساختمان باشد اما استفاده آنها در طبقات پایینی ساختمان مناسب تر است.

سیر تکامل کمیته نما در شورای چهارم و پنجم

اگرچه تشکیل کمیته های نما در دوره گذشته مدیریت شهری گام مثبتی برای اصلاح رویکرد بود اما تشکیل این کمیته ها در مناطق براساس بخشنامه داخلی شهرداری بود، از این رو شورای شهر تهران در دوره چهارم شهرداری را ملزم به ارائه لایحه ای برای اصلاح ساختار و رویکرد کمیته های نما در مناطق کرد. در ابتدای دوره پنجم مدیریت شهری پیش نویس این لایحه تهیه و به معاونت برنامه ریزی شهرداری تهران ارسال شد. به دنبال آن کارگروهی از تعدادی از متخصصان حوزه تشکیل شد تا به محض ارائه لایحه به شورا کار کارشناسی آغاز شود. نکته مهم اینکه نگاه اصلی برای تشکیل کمیته های نما انجام اقدامات اصلاحی برای آرام سازی و اغتشاشات به وجود آمده در نمای ساختمان ها بود تا هر نمای بی ربطی به هویت شهری ساخته نشود. در دوره پنجم سه بحث اصلی در کمیته های نما پیگیری شد. اول آنکه هویت مناطق مختلف در ضوابط نمای ساختمان ها رعایت شود، دوم آنکه اصل آرام سازی باید رعایت شود و سوم آنکه مساله ایمنی که تاکنون موردتوجه نبوده است بی تردید یکی از اولویت های کاری در نما بود چراکه طی سال های گذشته در اجرای نماهای سنگی کارهای غیراستاندارد زیادی انجام شده است. بنابراین در دوره پنجم اولویت فقط زیبایی نما نبود و از آنجا که شهر تهران را خطر زلزله تهدید می کند اگر بنا است صنعت سنگ در نمای ساختمان ها باقی بماند، باید به دنبال ایجاد تکنولوژی های جدید در اجرای این نوع نما باشیم. نکته مهم آنکه برخلاف سایر شهرهای دنیا که با وجود نداشتن خطر زلزله به سمت سبک سازی نمای ساختمانی پیش می روند در ایران این موضوع مورد توجه قرار نگرفته است.