باشگاه در و پنجره و نما: معماری ایرانی در دوره معاصر تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله تغییر روشهای ساختمانی سنتی به مدرن، به طور اجتناب ناپذیری تغییر شکل داده و از درونگرایی سنتی به برونگرایی مدرنیستی سوق پیدا کرده است. یکی از مهمترین اجزاء ساختمانهای مدرن، نماهای اصلی آنها از طرف خیابان ها و معابر شهریست و از در کنار هم قرار گرفتن نمای ساختمانهای مختلف، سیمای کالبدی و منظر شهرها شکل می گیرند. پراکندگی شکل ها و تفاوت بسیار بین طراحی نماهای ساختمانهای همجوار در یک خیابان، نشانگر عدم وجود ضوابط و مقررات خاصی برای طراحی نما است. کلان شهر تهران به عنوان پایتخت کشور و اولین شهری که تکنیکها و روشهای جدید ساختمانی در آنجا آزمایش می شود، از بی نظمی در سیمای کالبدی خیابان ها رنج می برد. با بررسی حضوری نماهای ساختمانها در خیابان ها و مناطق مختلف شهر تهران و مقایسه روشهای ساختمانی به کار گرفته شده در اجرای نماها در سالهای مختلف، می توانیم شاهد تأثیرپذیری دوره ای اغلب نماها از مصالح رایج و مدها و تبلیغات ژورنالیستی باشیم. به طور مثال در چند سال گذشته نماهای سراسر شیشه ای رایج بود و اینک نماهای سراسر آلومینیومی۔ در این مقاله ضمن بررسی کاستیهای ضوابط و مقررات طرح جامع تهران در خصوص نماسازی، تکنیکها و فرمهای گوناگون نماسازی در دوره هایی مختلف از معماری معاصر شهر تهران بررسی شده است.

بررسی ضوابط اجرایی نماها در طرح جامع تهران (مصوب ۱۳۷۱) در شکل گیری هر طرح معماری مناسب دو عامل بسیار مهم وجود دارد: یکی رعایت اصول و قواعد و ضوابط و مقررات؛ و دیگری ذوق و سلیقه هنری مهندس معمار، طراحی نما به عنوان پوسته خارجی و عامل تظاهر و خودنمایی بنا، می تواند اوج هنرنمایی طراح معمار را به نمایش بگذارد. هر جا که ضوابط و مقررات بیشتر و سخت تری وجود داشته باشد، امکان تکروی و بروز سلیقه فردی معمار کمتر خواهد شد و بالعکس. در تهران به علت ضعف ضوابط و مقررات نماسازی، امکان اعمال سلیقه های گوناگون معماران و کارفرمایان در شکل گیری نماها و تاثیرپذیری آنها از تبلیغات روش ها و مصالح رایج در دوره های مختلف معاصر، فراهم بوده است و دامنه بسیار گسترده تفاوت و حتی تضاد شکل ها و مصالح ساختمانی نماها در راسته های معابر اصلی و فرعی این کلانشهر، گواه عدم وجود ضوابط و مقررات کافی در خصوصی نماسازی است. البته عدم وجود ضوابط طراحی و اجرایی کافی برای نما، برای معماران و طراحان معماری و شهرسازی نیز چندان مطلوب نبوده و نیست و همواره نسبت به این نقطه ضعف طرح های جامع و سایر طرح های بالادست شهری، چه در مقاله ها و چه در سخنرانی ها و نشستهای متعددی که از سوی جامعه تخصصی معماری و شهرسازی و حتی مسئولان و متولیان امر برگزار شده، اعتراض کرده اند.

برای درک بهتر از کاستیهای قانون و ضوابط نماسازی در کلانشهر تهران، در اینجا «ضوابط و مقررات بهسازی سیمای شهری» را از ضوابط و مقررات اجرایی طرح جامع مصوب ۱۳۷۱ تهران، که بر اساس الزام مصوبه 29/۸/1369 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران «در خصوص تهیه ضوابط و مقررات نمای شهری در طرح های مصوب قبلی و در دست تهیه» صورت گرفته است را عیناً نقل می کنیم:

«ماده ۱- تعبیه کانال ها و لوله های تأسیساتی در نماهای اصلی ساختمان ها و بناها ممنوع است.

ماده ۲- سازمان اجرایی طرح مجاز است کلیه مالکین و ساکنین ساختمانهایی را که در نمای اصلی آنها کانال ها و لوله های تأسیساتی به کار رفته، ملزم به رفع این موارد کند.

ماده ۳- استفاده از مصالح و یا مواد پوشاننده با رنگ تند و زننده در نماهای اصلی ساختمان ها و بناها ممنوع است.

ماده ۴- ارائه پایان کار ساختمان موکول به اتمام عملیات نماسازی های اصلی خواهد بود.

ماده ۵- در به کارگیری مصالح ساختمانی واحدهای نوساز در همسایگی مناطق موجود، رعایت هماهنگی در نمای بنا و سیمای شهری منطقه در جهت عدم تضاد و کنتراست شدید الزامی است.

ماده ۶- رعایت هم ارتفاعی ساختمان های نوساز در همسایگی مناطق موجود الزامی است.

ماده ۷- استفاده از تابلوها و علائم راهنما در کل شهر منوط به هماهنگی با معیارهای ارائه شده توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران و طرح های تفصیلی مربوط است.»

با توجه به احساس کاستیهای موجود و عدم اقلام عملی مناسب، شورای عالی و معماری ایران در تاریخ 2/۷/1375 ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری اسلامی-ایرانی را تصویب کرد که شامل ۳ بند بود و بند دوم آن به شرح زیر است:

« ۲- ظرف سال جاری (۱۳۷۵)، اصول و ضوابط طراحی شهری وهمچنین اصول و ضوابط معماری ساخت و ساز بناها بر اساس معیارها و ارزش های اسلامی با هدف رشد و اعتلای طراحی شهری و معماری اسلامی و ایرانی تهیه و به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برسد.»

دسته بندی مصالح و روشهای نماسازی در دوره های مختلف معاصر

عمده ترین تحولات در معماری معاصر در شهر تهران از ابتدای قرن شمسی حاضر و دهه ۳۰ میلادی (مصادف با تغییر حاکمیت از قاجاریه به پهلوی) به بعد صورت گرفته است." تحولات در فرمها و نماهای ظاهری بناها و استفاده از مصالح ساختمانی متنوع در دوره های مختلف بسیار بیشتر از تحولات در سازه ها وو ساختارهای ساختمان ها بوده است؛ به نحوی که میتوان ادعا کرد که روش های ساختمانی به طور غالب به اسکلتهای فولادی و بتنی محدود شد، لیکن فرمهای ظاهری و نماها همزمان با تحولات و نوآوری در روش ها و مصالح ساختمانی در کشورهای توسعه یافته، دستخوش تغییر و تحول شده است و در این خصوص ژورنال های معماری و تبلیغات آنها بی تاثیر نبوده است. با بررسی ساختمانهای مختلف با قدمتهای گوناگون در سطح شهر تهران می توان تغییر و تحول نماسازی را به دسته های زیر تقسیم بندی کرد و تاثیرپذیری نماها را در هر دوره از مصالح و روش های رایج روز استنتاج کرد:

۱- نماهای آجری (از ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ شمسی)

آجر از مصالح بسیار رایج در معماری گذشته ایران بوده و هنوز نیز رواج دارد. در اوایل تأثیرپذیری معماری معاصر ایران از معماری مدرن در دهه های اول و دوم قرن حاضر شمسی، نماهای اغلب ساختمانها در تهران با آجر ساخته می شد. در آن دوره بیش از آنکه خطوط در نما مطرح باشند، حجم سازی و ترکیب بندی احجام در معماری مهم بود، لذا حجم کلی بنا مهمتر از نماسازی صرف بوده است و نماها عمدتاً به صورت یکدست با آجرهای مرغوب مهندسی، خصوصاً بهه رنگ قرمز ساخته می شدند. علاوه بر آن هنوز امکان ورود و حمل مصالح ساختمانی از جمله سنگهای صیقل یافته به کشور فراهم نشده بود و آجر رایجترین و درر دسترسی ترین مصالح ساختمانی جهت نماسازی بود. هم اکنون بسیاری از بناهای بجا مانده از دوره ذکر شده در محله های نسبتاً قدیمی تهران از جمله مناطق مرکزی شهر نظیر اطراف میدان انقلاب و خیابان جمهوری قابل مشاهده است (تصویر ۱- سمت چپ).

۲- نماهای سیمان شسته (۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ شمسی)

یکی دیگر از روش های نماسازی که در دهه های دوم و سوم رواج بسیار پیدا کرد، استفاده از اندودهای سیمانی خصوصاً سیمان شسته در پوشاندن نماها بود. از زمانی که ساختمانهای بلند و چند طبقه در تهران احداث شدند، پوشیدن نمای آنها با آجر سخت می نمود، لذا تکنیک سیمان شسته از ساختمانهای بزرگ دولتی نظیر ایستگاه راه آهن و دانشگاه تهران شروع شد و سپس به سرعت رواج یافت. در این روش، سیمان و ماسه با پودرهای رنگی از سنگهای مختلف با دانه بندی متفاوت (تا قطر ۵ میلیمتر) آمیخته و به صورت تخته ماله ای به نمای ساختمان اندود می شد. سپس با پاشش آب با فشار زیاد، سیمان رویه شسته شده و دانهه های پودر سنگ نمایان می شد. جهت جلوگیری از ترک خوردن اندود، شیارهای عمودی و افقی با فواصل معین (مثلاً ۲ متر) روی سطح آن ایجاد میکردند و برایی تزئین آن یک حاشیه به عرض ۵ سانتیمتر به صورت تیشه ای اجرا می کردند (تصویر ۲ - سمت راست). این روش در سال های اخیر (دهه ۸۰) مجددا رواج یافته است. هر چند که در دوره های مختلف، کمابیش از آن استفاده می شد.

تصویر 1 (سمت چپ):  استفاده گسترده از آجر در نماسازی ساختمان های سالهای 1300-1330 (مناطق مرکزی شهر تهران)
تصویر 2 (سمت راست):  استفاده از تکنیک اندود سیمان در بناهای دولتی و عمومی سالهای 1310-1340

3- سنگهای صیقلی (۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ شمسی)

استفاده از سنگهای ساختمانی تزئینی صیقل داده شده تقریباً در دهه های چهارم و پنجم رواج بسیار زیادی یافت به طوری که اصطلاح «نمای سنگی» به عنوان یک ارزش برای بنا محسوب شد و سنگ محبوبیت بسیار زیادی پیدا کرد. با توجه به اینکه فرآوری سنگهای صیقلی نسبتاً سخت و گران بود، برای ارزان تمام شدن آن، سنگهای ارزانتر مثل تراورتن در قطعات با ابعاد کوچک بسیار رواج یافت و به تدریج استفاده نادرست از سنگ باعث کاهش زیبایی و محبوبیت آن شد. همچنین با توجه به نیاز به تثبیت سنگها در نما با پیچ، خصوصاً در ساختمان های بلند، به تدریج استفاده از سنگ رو به کاهش نهاد تا اینکه مجددا در سال های اخیر (دهه های ۷۰ و ۸۰ شمسی) این مصالح با تلفیق و ترکیب با مصالح دیگر نظیر آجر و اندودهای سیمانی رواج یافت (تصویر ۳).

۴- دیوار پرده ای (۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰ شمسی)

این روش اجرای نما که کاملاً صنعتی است و در دهه میلادی همزمان با بحران مصرف انرژی در غرب به عنوان عایق حرارتی رواج یافت به تدریج به تهران نیز رسید و نمای بسیاری از ساختمانها خصوصا ساختمانهای بزرگ تجاری و اداری حاشیه خیابانهای جمهوری، انقلاب، بلوار کشاورز تا فاطمی به این روش اجرا شد.

این نما شامل خطوط عمودی است از پروفیل ها و قوطیهای فلزی (عمدتا آلومینیومی) و پانل هایی که از طرف خارج با ورقه های آلومینیوم رنگی (آنودایز شده) یا شیشه های رنگ شده و یا ورقهای آزبستی مسطح رنگی پوشانده شده اند و مانند پرده از نمای اصلی بنا آویزان می شدند (تصویر ۴).در آن دسته از دیوارهای پرده ای که از شیشه رنگ شده پوشانده شده بودند، پس از مدتی رنگها (که از قسمت داخلی به شیشه پاشیده می شد) از جلا می افتاد و چهره بسیار زشتی پیدا می کردند زیرا امکان تجدید رنگ آنها به راحتی میسر نبود (به عنوان نمونه یک ساختمان در تقاطع خیابان طالقانی با خیابان ولیعصر به این وضعیت دچار شده است). در آن دوره عمدتاً روش های صنعتی از جمله نماهای پیش ساخته بتونی نیز در برخی ساختمانهای خاصی رواج یافت.

تصویر 3 (سمت چپ): استفاده از سنگهای تزیینی صیقلی در نماسازی ساختمانها عمدتا از سالهای 1340 شمسی به بعد

تصویر 4 (سمت راست):  استفاده از دیوارهای پرده ای جهت نماسازی در سالهای دهه 50 شمسی (خیابانهای جمهوری ،ولیعصر وانقلاب )

۵- آجر سه سانتی (۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ شمسی)

پس از انقلاب به علت بازگشت به ارزشها و هویت ایرانی-اسلامی از یک طرف و علم ورود مصالح جدید ساختمانی از خارج کشور از طرف دیگر، آجرهای ۳ سانتیمتری سفالی برای پوشش نماها رواج بسیار زیادی یافت. به گونه ای که تقریباً امکان انتخاب و برگزیدن روش های دیگر سخت و گران بود و بدین ترتیبب بسیاری از ساختمانها در این دوره با آجرهای ۳ سانتیمتری نماسازی شدند (تصویر ۵). با توجه به جنگ تحمیلی و بحرانهای اقتصادی موجود در کشور طی این دوره اصولاً ساختمانهای بلند ساخته نشدند و در نتیجه اغلب بناهای ساخته شده در این دوره کم ارتفاع بودند و نماسازی با آجرهای ۳ سانتی اشکالی ایجاد نمیی کرد. در این دوره تزئینات بسیار سطحی و ابتدایی نیز در سطوح آجری رواج یافت و ارزش های معمارانه و هنری به لحاظ نگرش کاملا اقتصادی به بنا بسیارر فروکش کرد.

تصویر 5: رواج گسترده آجرهای سفالی 3 سانتی متری در نماسازی در سالهای پس از انقلاب (دهه های 60 و 70 شمسی)

۶- نماهای سراسر شیشه انعکاسی  (۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵  شمسی)

یکی از روش های نماسازی که کاملا تقلیدی و وارداتی و تحت تاثیر معماری ژورنالیستی غربی است، پوشش کامل نما با شیشه و پروفیل است که در نیمه دوم دهه ۷۰ همه گیر و در سال های اخیر بسیار رواج یافته و به حد نگران کننده ای رسیده است. یکی از علل همه گیر شدن این روش نقص ضوابط نماسازی درر کشور است (تصویر ۶). در این گونه نماسازی ها به مسائل اقلیمی، مصرف انرژی و حتی زلزله توجهی نمی شود. هم اکنون ساختمانهای ریز و درشت بسیاری با کاربری های مختلف اعم از مسکونی، تجاری و اداری با نماهای سراسر شیشه ای پوشانده شده اند. یک نمونه بسیار بارز از این گونه بناها، بانک ملت در خیابان طالقانی است. نکته جالب در این گونه بناها عدم شاقول نمودن تمام قطعات شیشه های انعکاسی در یک تراز قائم است که باعث میشود تصاویر انعکاسی یافته در نماهای آنها اغلب بسیار کج و معوج و نازیبا به نظر آیند. حال آنکه در بیشتر نمونه های خارجی این بناها به مسئله وضوح انعکاسی در آنها توجه بسیار زیادی صورت گرفته است.

۷- نماهای آلومینیومی (۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ شمسی)

پوشش نمای خارجی بناها با ورقه های آلومینیومی (با رنگ خالص آلومینیومی) در سال آخر نیمه اول دهه ۸۰ شمسی رواج بسیار زیادی یافته و نصب و اجرای آن نیز نیاز به تکنیکهای خاص و نیروی فنی ماهر و متخصص دارد. عنصر تکمیلی نماهای آلومینیومی، شیشه است. ورقه های آلومینیومی امکان فرم دهی دارندد و تنوع بیشتری در نماسازی ایجاد می کنند (تصویر ۷). نکته جالب توجه در این روش این است که در تمامی بناها با کاربری های مختلف حتی بیمارستان (توسعه مرکزی طبی کودکان تقاطع خیابان های نصرت و دکتر قریب) استفاده می شود. به هرحال یا کاربری بنا نقشی در نمای آن ندارد و یا اینکه طراح معمار و کارفرما اهمیتی به آن نمی دهند و تحت تاثیر مد روز هستند.

تصویر6 (سمت چپ): استفاده گسترده از نماهای سراسر شیشه ای در سالهای 1385- 1375 (چه در ساختمانهای کوتاه و چه در برجهای بلند نظیر بانک ملت خیابان طالقانی)

تصویر 7 (سمت راست): رواج گسترده استفاده از صفحات آلومینیومی مات و براق جهت نماسازی ساختمان با کاربردهای متفاوت در سالهای اخیر (1380-1385) تصویر بالا نماسازی توسعه مرکز طبی کودکان انتهای بلوار کشاورز را نشان می دهد.

نتیجه گیری

۱- ضوابط موجود در خصوص نماسازی ناقص است و الزام اجرایی ندارد، لذا تنوع بسیار زیادی در نماهای ساختمان ها ایجاد شده و به همین دلیل سیمای کالبدی خیابان ها و محله ها فاقد انسجام و وحدت لازم است (وحدتی که می تواند منجر به زیبایی بشود).

2- چگونگی نماسازی ساختمانها در تهران طی دوره معاصر را بازار مصالح و روشهای اجرایی نماسازی رایج، به معماران و کارفرمایان دیکته کرده است و در هر دهه یک روش به صورت غالب درآمده و عمدتاً از آن پیروی شده است.

3- در نماسازی های معاصر، کمتر به کاربرد و عملکرد نما توجه شده و گویی نما یک عنصر الحاقی است که میتوان با هر فرمی و هر مصالحی آن را پوشش داد. در صورتی که طراحی نما و انتخاب مصالح نما میبایست با یک طراحی اصولی، کاملا هماهنگ با کل ساختمان و حتی بناهای همجوار صورت گیرد.

۴- مهندسان معمار می بایست سلیقه های هنری و ارزشمند خود را فدای خواسته های کارفرما و احیانا تقلید از فرمهای ژورنالیستی و مد روز نکنند و طرح معماری مناسب را ارائه دهند (هر چند در بسیاری از موارد دیده شده که به علت عدم وجود ضابطه های اجرایی، کارفرمایان به سلیقه خود نما و مصالح نما را عوض کرده و بیشتر از آنکه تحت تاثیر معماران باشند، از پیمانکاران و مبلغان تجاری مصالح تاثیر پذیرفته اند).

۵- هرچند نماسازی های غالب به صورت دوره های مشخص تفکیک شده اند، اما در همه دوره ها از روشهای معمولی و متداول نظیر نماهای آجری، سنگی و اندودهای سیمان استفاده به عمل آمده و می آید، لذا برخی از روش ها از جمله روش های صنعتی نظیر دیوارهای پردهای تقریباً منسوخ شده اند.

۶- و نهایتاً اینکه تعجیل در تهیه ضوابط طراحی و اجرایی نماها بسیار ضروری است و می بایست تمامی کارشناسان و متخصصان جهت تحقق این امر مسئولان مربوط را تحت فشار قرار دهند.

پی نوشت:

۱. هویت معماری به شهرها باز می گردد، همشهری، 8/۵/85، ص ۷. حتی اخیرا مقام وزارت مسکن و شهرسازی و معاونت شهرسازی و معماری آن وزارتخانه، صراحتاً از عدم وجود ضوابط طراحی و اجرایی نما و بالطبع خدشه دار شدن هویت معماری و شهرسازی ابراز نگرانی کرده اند. مهندس سعیدی کیا «وزیر مسکن و شهرسازی» در مراسم گشایش کارگاه تخصصی تدوین قانون جامع شهرسازی و معماری کشور ... با اشاره به اینکه در بحث شهرسازی نقایص فراوانی وجود دارد، تصریح کرد: تاکنون در شورای عالی شهرسازی کمتر به نماسازی و معماری پرداخته شده و عمدتاً در مقوله شهرسازی، دو بعد طولی و عرضی شهر مورد توجه بوده و به ارتفاع یعنی نماسازی توجه نشده است. مهندس امیر فرجامی معاون شهرسازی و وزارت مسکن در این کارگاه تخصصی ... با اشاره به این که در حالی حاضر در بخش نمای شهری با خلا قانون مواجهیم گفت: نمای ساختمان حق مالک نیست، بلکه حق مجموعه شهر است که نیازمند قانون است، قانونی که تاکنون تهیه نشده است.

۲. فصل پنجم: ضوابط و مقررات اجرایی طرح جامع جدید تهران، صص 145،146

۳ .همان منبع، ص ۱۷۲.

4- Composition
5- Curtain Wall

6 .موسوم به رفلکسی

منابع

۱. «هویت معماری به شهرها باز میگردد». روزنامه همشهری، شماره ۴050، چهارشنبه 88/۵/11، ص ۷.

۲. دو اشتیاق، صمد، ضوابط و مقررات اجرایی طرح جامع تهران، مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری سال ۱۳۷۱، انتشارات شرکت پردازش شهری، چاپ اول، ۱۳۷۷.

3. نشانه شناسی هویتی معماری سنتی ایران و چگونگی به کارگیری مفاهیم آن در معماری جدید، طرح پژوهشی جهاد دانشگاهی دانشکده هنرهای زیبا، گروه پژوهشی معماری و طراحی محیط، ۱۳۸۵.

4. بررسی مصوبات موردی کمیسیون های ماده ۵ بر افزایش تراکم ساختمانی در کلان شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و کرج. معاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن، طرح پژوهشی جهاد دانشگاهی گروه پژوهشی معماری و طراحی محیط، 1385

 5. معروف، حبیب. واژه نامه راه و ساختمان و معماری، نشر آزاده، چاپ 1371 ، چهارم

6.برداشت میدانی تصاویر توسط نگارنده

7. مجله های آبادی، هنرهای زیبا (برداشت آزاد).

...

© Copyright: Abadi Magazine, Vol. 16, No. 52, Autumn 2006
Retype & Preparation: CAOI.IR